Sumario1.
Introducción
2. Estudios xerais
3. Política lingüística
4. Administración
5. Ensino non universitario
6. Ensino universitario
7. Medios de comunicación
8. Outros ámbitos: empresa, publicidade
e igrexa
9. Remate
10. Referencias bibliográficas
1. Introducción
O obxecto deste
traballo é presentar os estudios, informes e investigacións máis relevantes sobre a
situación sociolingüística da lingua galega realizados e/ou publicados no
período temporal que abrangue desde 1990 ata 2003. Centrarémonos exclusivamente naqueles
materiais sociolingüísticos promovidos e/ou publicados desde institucións públicas
galegas, como a Xunta de Galicia, as administracións locais, as universidades, e o
Consello da Cultura Galega.
Dividimos a
exposición en sete seccións: estudios xerais, política lingüística, administración,
ensino non universitario, ensino universitario, medios de comunicación e outros ámbitos:
empresa, publicidade e igrexa.
2.
Estudios xerais
O estudio xeral
máis relevante, desde a vertente dos estudios macrosociais, sobre a situación
sociolingüística de Galicia é ata o momento actual o Mapa Sociolingüístico de
Galicia (MSG). Non os deteremos nas súas características nin no seu contido porque
xa foi comentado e valorado nesta publicación (citar referencia aquí). Tampouco
consideraremos as investigacións xerais que incluíron a situación sociolingüística do
galego como un obxecto ou caso de estudio máis nun marco máis xeral (por exemplo, o
estudio Euromosaic cf. Nelde, Williams & Strubell (1996) ou os
traballos do Centro de Investigacións Sociolóxicas cf. CIS (1994) e (1999).
O Instituto Galego
de Estatística publicou en 1992 os resultados das preguntas lingüísticas sobre o
coñecemento e o uso do idioma galego incluídas no censo de poboación e vivendas de 1991
(cf. Instituto Galego de Estatística, 1992). A presentación dos datos realizouse en
catro volumes un por cada provincia e neles recóllense as informacións sobre
o coñecemento e uso da lingua galega segundo a idade, estudios en curso, estudios
realizados, actividade, ocupación, etc., así como as táboas en que se mostra a
tabulación cruzada entre coñecemento e uso do galego. Toda esta información está
individualizada por provincia e por concello.
Aínda que os
datos se mostran en bruto non se presentan porcentaxes e aínda que só se
ofrecen os resultados globais sen ningún tipo de descrición ou de interpretación, tales
cifras globais parecen suxerir unha importante coincidencia cos resultados e tendencias
recollidas no Mapa Sociolingüístico de Galicia.
A utilidade deste
traballo é ben evidente: dispoñemos dunha información sociolingüística relevante para
cada concello, cruzada coas variables independentes principais. Hai, sen embargo, certos
aspectos que limitan a súa utilidade: son poucos os indicadores sociolingüísticos
incluídos no cuestionario de partida, non hai porcentaxes, poucas son as variables
independentes consideradas, e os resultados parciais ou totais non están interpretados.
Respecto da súa
difusión e explotación, cómpre recoñecer que ambas foron escasas e que só en casos
moi concretos serviu de fonte de información para tarefas, por exemplo, de planificación
lingüística. Coidamos que a coincidencia temporal entre a publicación deste estudio e o
comezo da edición dos volumes do MSG provocou que os resultados do IGE-1992 quedasen nun
segundo plano.
3.
Política lingüística
No ámbito da
política lingüística en Galicia enmárcase a realización do informe O proceso de
normalización do idioma galego (1980-2000), promovido e coordinado pola Sección de
Lingua do Consello da Cultura Galega. (1) O obxectivo deste informe é triple: a)
coñecer con maior profundidade os usos públicos da lingua galega; b) presentar
unha avaliación do impacto das iniciativas lingüísticas por parte da administración
autonómica; e c) elaborar recomendacións para mellorar a política lingüística
en Galicia. Deste estudio, que vai contar inicialmente con catro volumes, imos comentar
aquí os dous primeiros un que xa foi publicado e outro que se atopa no prelo. Os
outros dous volumes, previstos para a publicación durante o ano 2003, son:
administracións públicas, e planificación do corpus.
O primeiro volume
(cf. Cidadanía-Rede de Aplicacións Sociais, 2003) está centrado na análise das
políticas lingüísticas públicas desenvolvidas en Galicia desde 1980. O seu obxecto
principal do estudio céntrase na compilación e análise da producción normativa, das
iniciativas parlamentarias e dos discursos e ideoloxías glotopolíticas, así como nunha
revisión detallada da evolución dos orzamentos destinados á planificación da lingua
galega nese
período temporal.
A metodoloxía empregada baseouse nas técnicas habituais do traballo documental e na
aplicación de técnicas cualitativas. Concretamente, levouse a cabo unha aplicación da
técnica Delphi a un grupo de testemuñas-clave.
O segundo volume
(cf. Bouzada, Fernández Paz & Lorenzo, 2003) ten como universo a educación infantil
e primaria. (2) Os obxectivos deste traballo foron os
seguintes: a) a consecución dun diagnóstico rigoroso sobre a situación actual do
galego nos centros de ensino e nas transmisións educativas; b) a análise das
tendencias sociolingüísticas máis relevantes que contextualizaron as prácticas
lingüísticas escolares no período 1980-2000; e c) a análise das ideoloxías e
opinións dos sectores que forman a comunidade escolar ante o proceso de normalización
lingüística.
Con respecto á
metodoloxía, a investigación foi organizada en dúas partes. En primeiro lugar,
desenvolveuse unha investigación macrosocial, mediante a utilización de indicadores
cuantitativos, a partir dunha mostra significativa de colexios estratificada por tipo de
centro (privado/público) e por provincia (en total: 201 centros). Con esa finalidade
deseñáronse tres cuestionarios: un para os equipos directivos dos centros (con 41
preguntas); outro específico para o equipo de normalización lingüística de cada centro
(con 53 preguntas); e unha ficha avaliativa de observación (con 48 ítems). En segundo
lugar, desenvolveuse un estudio de casos, baseado en indicadores cualitativos, a partir
dunha tipoloxía de centros con características de maior e menor nivel de galeguización
e segundo o tipo de zona (urbano/non urbano) e o tipo de centro (público/privado).
Tendo en conta que
o primeiro volume foi publicado en marzo de 2003 e que o segundo verá a luz en abril de
2003, o impacto destas dúas publicacións está aínda por determinar. Pero, en calquera
caso, trátase da primeira avaliación sistemática do proceso de normalización
contemporánea do idioma galego, e polo tanto a incidencia social dos seus resultados ha
ser importante.
4.
Administración
Non abundan os
estudios e informes centrados na situación sociolingüística das diferentes
administracións públicas de Galicia. Comentaremos, en primeiro lugar, algúns traballos
publicados polo Consello da Cultura Galega, e, en segundo lugar, mostraremos os estudios
que se realizaron no ámbito da administración local.
Bouzada &
Lorenzo (1997), nunha investigación sobre o futuro da lingua galega publicada polo
Consello da Cultura Galega, dedícanlle unha parte ó estudio da xestión da
normalización da lingua galega desde e nas administracións públicas galegas. O
obxectivo xeral desta investigación foi o de presentar unha reflexión, apoiada na
análise empírica da realidade sociolingüística de Galicia, sobre os límites e as
potencialidades dos procesos normalizadores da lingua galega nos contextos locais e no
mundo do traballo (a parte correspondente ó ámbito do traballo comentarémola
posteriormente na sección 8).
Empregouse unha
metodoloxía de investigación flexible e variada. Seleccionouse unha mostra
representativa de todos os actores sociais implicados nos ámbitos locais coma nos
ámbitos socio-económicos e confeccionouse un guión de entrevista amplo e diversificado,
con cuestións abertas e pechadas, sobre a situación da lingua e sobre as tendencias na
promoción e na evolución dos usos lingüísticos.
Con respecto ó
contido, levouse a cabo, en primeiro lugar, un estado da cuestión sobre os procesos de
normalización nos ámbitos locais desde distintas perspectivas: a administración
autonómica, a sociedade civil e as entidades locais, dedicándolle un espacio importante
á descrición da situación actual e ó debate sobre a xestión normalizadora nas
entidades locais (avaliación do estado actual e das perspectivas de futuro dos técnicos
normalizadores e dos servicios lingüísticos municipais e locais).
En segundo lugar,
presentouse unha exposición das opinións, actitudes e realidades sobre a extensión da
lingua galega nos ámbitos locais de Galicia a partir das interpretacións e
argumentacións das distintas partes implicadas (administracións públicas, políticos,
actores sociais, líderes de opinión, técnicos de normalización lingüística, etc.),
co obxectivo de obter unha radiografía das limitacións e retos ós que se están a
enfrontar todos aqueles que interveñen na promoción da lingua nos contextos locais e
comunitarios.
En terceiro lugar,
presentouse a análise dun caso de estudio particular: a experiencia normalizadora no
concello pontevedrés de Moaña. Finalmente, no derradeiro apartado da investigación
desenvolveuse un esquema explicativo cos puntos fortes e febles da xestión normalizadora
no nivel local e comunitario.
Seguindo no
ámbito estrictamente local, e aínda que non se levou a cabo unha descrición
sociolingüística exhaustiva dos concellos galegos (véxase, en todo caso, na sección 2.
Estudios xerais, a referencia ós datos do Instituto Galego de Estatística, 1992), si se
desenvolveron algúns traballos que cómpre comentar aquí, sendo os máis salientables os
que tiveron como obxecto de estudio a cidade de Santiago de Compostela e a cidade de Vigo.
No caso da cidade
de Santiago de Compostela (provincia da Coruña), o estudio da situación da lingua galega
(cf. CidadaníaRede de Aplicacións Sociais, 2001) foi concibido co obxectivo de
identificar os factores máis relevantes que inciden nos usos sociais da lingua galega,
cunha finalidade aplicada: establecer os obxectivos e as liñas estratéxicas dun plan de
actuación normalizador no ámbito do concello santiagués. Polo tanto, este estudio xorde
como un documento de coñecemento da realidade e do contexto sociolingüístico
santiagués de cara ó desenvolvemento dunha planificación lingüística axeitada a esa
situación de partida.
O traballo
estructurouse en dúas partes. En primeiro lugar, presentouse unha explotación dos datos
do MSG na cidade de Santiago de Compostela (mostra de 1.153 enquisas).
Complementariamente, deseñáronse diversos mapas do concello en función de distintas
variables sociolingüísticas relevantes, que permiten observar comparativamente as
características sociolingüísticas máis sobranceiras do tecido urbano e periurbano da
cidade.
En segundo lugar,
coa intención de desenvolver un estudio de carácter participativo, deseñouse unha
análise cualitativa en que foron implicados actores e axentes sociais que, xunto cos
membros do equipo investigador, foron construíndo unha avaliación cualitativa por
sectores mediante a técnica DAFO, complementado con entrevistas en profundidade a
representantes cualificados de distintos sectores e ámbitos sociais municipais
(políticos, medios de comunicación, sector laboral, ensino, etc.).
O resultado deste
traballo é un informe que presenta o perfil sociolingüístico do concello, unha análise
DAFO xeral e outra específica para sete ámbitos sociais (empresas, relacións laborais,
ensino non universitario, universidade, informática, medios de comunicación e igrexa),
unha avaliación do labor do servicio lingüístico municipal, e un conxunto de
recomendacións finais do equipo redactor de cara ó deseño específico do plan municipal
de normalización lingüística, que finalmente foi aprobado polo concello de Santiago de
Compostela en 2002.
No caso da cidade
de Vigo (provincia de Pontevedra), nos anos 1997 e 2002 realizáronse dous traballos de
investigación sobre a situación sociolingüística da lingua galega (cf. Vaamonde et
al., 1998; 2003, no prelo). Ámbolos dous estudios baseáronse nunha investigación
cuantitativa mediante un cuestionario que foi pasado a unha mostra estratificada da
poboación residente en Vigo. O cuestionario de 1997 tiña 35 preguntas sobre os aspectos
habituais de lingua inicial, competencia lingüística, lingua habitual, frecuencia de uso
da lingua galega e usos lingüísticos, e actitudes e opinións. O cuestionario de 2002
contiña 37 preguntas e nel, ademais dos aspectos xa incluídos no estudio de 1997, se
formularon cuestiones centradas na avaliación das actividades do servicio lingüístico
municipal.
|